Vandaag nam ik mijn tweede rustdag, even pas op de plaats, tijd voor een relaxte wandeling langs de Main zonder bagage. Ik heb ook de tijd genomen om het verhaal over “macht; toen en nu” uit te werken, want er zijn grote verschillen maar ook opmerkelijke overeenkomsten.
We leven nu in een democratie, een Grieks woord dat letterlijk "volksheerschappij" betekent. In deze bestuursvorm is de wil van het volk de bron van de uitoefening van macht en is de macht netjes gescheiden in drie pijlers: de wetgevende macht die wetten maakt, een uitvoerende macht die het dagelijks bestuur van de staat uitoefent volgens de wet en een rechterlijke macht die deze uitvoering toetst aan de wet. Hierdoor kunnen gewone burgers machtige sigarettenfabrikanten of oliemaatschappijen aanklagen en in toenemende mate worden dergelijke rechtszaken gewonnen door burgers die aantonen dat deze machtige organisaties hen schade berokkenen.
Pieter Omtzigt zet zich af tegen een gebrek aan tegenmacht, Mirjam Vissers.
Hoe anders was dat in de tijd van Karel en Adrianus, toen ze een feodaal systeem ofwel leenstelsel hadden waarin alle gronden in bezit waren van de keizer. Deze grondgebieden waren verworven door strijd en oorlog. Karel beleende zijn grond aan horige boeren en lijfeigenen die in ruil daarvoor een deel van de opbrengst in natura aan de leenheer moesten afstaan. Omdat Karel niet zijn hele rijk op deze manier kon beheersen, maakte hij gebruik van de adel en de bisschoppen die in naam van de keizer grote gebieden bestuurden en de inkomsten zo organiseerden dat het aan het keizerlijk hof aan niets ontbrak. In ruil daarvoor gaf de keizer ook iets terug aan zijn onderdanen, hij verzekerde hun rechtszekerheid en veiligheid en bood een vorm van sociale zekerheid. Ook de kerk speelde daar een grote rol in.
Intocht van Karel V in Antwerpen door Hans Makart
Het leven in de middeleeuwen was geen pretje, mensen leefden in constante crisis. Vanaf 1430 was de Kleine IJstijd aangebroken. Winters met veel sneeuw en ijs begonnen al in november en duurden tot maart of april. Er zijn prachtige schilderijen gemaakt van deze winters, maar in werkelijkheid hadden mensen de grootste moeite om in leven te blijven. Ook de zomers waren wispelturig en stormachtig, met als gevolg veel mislukte oogsten. Daarnaast stak regelmatig de pestepidemie de kop op en werden de mensen om de haverklap in een oorlog meegesleurd. Nee het leven was zeker geen pretje, de mensen waren achterdochtig en er was een heropleving van oude Germaanse gebruiken en bijgeloof waarin tovenarij en zwarte magie een grote rol speelden. Er ontstond steeds meer verzet tegen de autoriteiten.
Hendrick Avercamp, 1585 - 1634
Pieter Bruegel de Jonge, 1564 - 1638
Nu moesten de vorst en de kerk in actie komen. Waar de kerk van Rome altijd het monopolie op religie had, kregen ze steeds meer last van Maarten Luther en zijn reformatie. Het Heilige Roomse Kerk wilde laten zien dat ze het best toegerust waren om het kwaad te benoemen en uit te bannen. Daartoe had de Kerk de Inquisitie opgericht, een speciale rechtbank die belast is met de opsporing van, het onderzoek naar en het opleggen van straffen aan ongelovigen en andersgelovigen, aangeduid met de verzamelterm ketters. In elk bisdom werd een inquisiteur, zeg maar een kerkelijke opperrechter, aangesteld om toezicht te houden op de juiste aanpak van ketterij.
Paus met grootinquisiteur, Jean-Paul Leurens
In het gebied waar ik momenteel doorheen loop was Heinrich Kramer inquisiteur, hij zag een duidelijk verband tussen ketterij en hekserij. Met het schrijven van het boek Malleus Maleficarum, beter bekend als de heksenhamer, werd hij de grootste heksenvervolger aller tijden.
Malleus maleficarum, zevende editie 1520 Keulen
In zijn boek beschrijft hij hekserij als een nieuwe list van de duivel, die de wereld snel wilde veroveren voordat deze ten onder zou gaan. Daarom had hij een nieuwe ketterij gezaaid, erger dan alle andere: die van de hekserij. De heksen hadden een verbond met de duivel gesloten en zouden gemeenschap met hem hebben. Heinrich hamert er nogal op dat heksen wel degelijk bestaan, want veel gelovigen zetten hun vraagtekens bij het bestaan van heksen en magie. De Malleus Maleficarum stelt dan ook zeer beslist, dat het twijfelen aan hekserij gelijkstaat aan ketterij en als zodanig vervolgd zal worden.
In de Malleus maleficarum werd gewaarschuwd tegen de vrouw als het grootste gevaar. De vrouw zou van nature slecht, zwak en inferieur zijn. Bovendien zou zij ongelovig, eerzuchtig, wraakzuchtig, heerszuchtig en hebzuchtig zijn. Ondanks haar uiterlijke aantrekkelijkheid, was het raadzaam om bij haar uit de buurt te blijven, want ze zou een onverzadigbare vleselijke begeerte hebben. Verder beschrijft Heinrich de magische praktijken die heksen erop nahouden: vliegen, gemeenschap met de duivel, gedaanteverwisselingen en schade door toveren zoals het uitlokken van noodweer, misoogsten en ziekten, maar ook van impotentie.
Heksenpraktijk, David Teniers II
Maar het boek was ook bedoeld als een handleiding voor heksenprocessen, met gedetailleerde instructies voor het uitvoeren van de processen en executies. Na 1560 ontstonden de grootste heksenvervolgingen. De mensen waren angstig en geloofden dat er overal heksen waren en dat ze op het punt stonden het land over te nemen. De geestelijkheid predikte hel en verdoemenis in de hoop mensen op het rechte pad te brengen en achter hun geloof te houden. Er was grote angst voor zonde, duivel en hel. Inquisiteurs werden op pad gestuurd en gelastten in elke plaats de inwoners om verdachte personen aan te geven, dat kon met een anonieme aanklacht. De aangeklaagden werden voor de inquisiteur gesleept en als ze niet meteen bekenden, konden ze worden gemarteld, wat netjes "pijnlijke ondervraging" werd genoemd.
Marteling 1577
Ongelooflijk wat de gevolgen waren van deze heksenvervolging, er vielen tienduizenden slachtoffers. Schattingen lopen uiteen van 30.000 tot 60.000 geëxecuteerden, van wie 80% vrouwen. De meeste van die vrouwen waren oud, erg arm, alleenstaand en machteloos. Onder hen waren veel helers met kennis van natuurgeneeskunde en vroedvrouwen die hielpen bij zwangerschap.
Heksenverbranding, maker onbekend
Was er geen weerstand tegen deze heksenjacht? Er was wel wat verzet van de humanisten en ook enkel geestelijken en bisschoppen lieten zich kritisch uit. Veel protestanten vonden dat hekserij niet in de Bijbel stond en dus onmogelijk kon bestaan. Maar deze tegenstanders hadden weinig invloed op de gang van zaken. Bovendien liepen ze het gevaar zelf van hekserij beschuldigd te worden. Weinig mensen durfden het aan om hun eigen visie en mening te uiten. De machthebbers hadden het voor elkaar dat iedereen keurig aan hun leiband liep en zich aan hun regels hield. Niemand durfde in opstand te komen, zo werden tegenstanders monddood gemaakt.
Demonstratie Amsterdam
Het verwonderd me dat het ook in de huidige tijd steeds moeilijker wordt om je eigen mening te uiten. Ondanks de vrijheid van meningsuiting en het recht om te demonstreren zien we de overheid nieuwe regels maken om onze vrijheden in te perken, demonstraties moeten een vergunning aanvragen en moeten voldoen aan een waslijst aan regels en dan nog worden demonstraties vaak verboden. Ook op andere vlakken verliezen we veel van onze vrijheid. We gaan gedwee mee met de regels die de overheid stelt en zelfs de publieke opinie gaat daarin mee. Net als in de middeleeuwen is er veel sociale druk om je te gedragen zoals de meerderheid doet. Zo niet, dan wordt je voor Wappie uitgemaakt.
Toch moeten we ons realiseren hoe belangrijk deze 'andere' mening kan zijn. Luister naar de argumenten, denk erover na, zodat je misschien een fundament ontdekt waar we iets uit mee kunnen in onze moderne democratie. Want net als in de middeleeuwen is het nu voor de machthebbers het makkelijkst als iedereen netjes volgt.
Demonstratie Brussel
